Nekropola Pavlovac bila je smještena na brežuljku Pavlovac nedaleko od Kasindola u neposrednoj okolini Sarajeva. Uz samu nekropolu vodili su srednjovjekovni putevi, jedan je prolazio kroz Kasindol i južnim obroncima Pavlovca preko Križa i Tvrdimića izlazio na čuveni Bosanski put, koji je vezivao Dubrovnik i centralnu Bosnu. Drugi put je vodio preko Debelog brda, dolinom Tilave iznad Miljevića, sastajući se kobiljdolskim putem kod Zagonja i skretao dalje prema Trnovu. U neposrednoj blizini na brdu Križ nalazio se kamenolom gdje su klesani stećci i transportovani do nekropole Pavlovac. Prema najranijim terenskm istraživanjima i zabilješkama s kraja XIX stoljeća nekropola je brojala oko 100 stećaka u tipičnom položaju na redove. Nekropola je datirana u period XIV-XV stoljeća. Stećci sa ove nekropole su premješteni 1980. godine u Lukavicu. Tom prilikom je izvršena analiza stećaka i arheološka istraživanja grobova ispod stećaka. Tada je ustanovljeno 40 stećaka na nekropoli, od čega je 31 sačuvan u cijelosti i 9 u komadima. Na Pavlovcu se nalazi 20 sanduka, 1 sanduk sa postoljem, 8 sljemenjaka na dvije vode, 2 sljemenjaka na četiri vode. Na ovim stećcima nisu pronađeni ukrasi. Reducirane forme oblika stećaka bez ukrasa i natpisa govore o ukusu ovog kraja, o jednostavnosti u kojoj dominira odnos spomenika u prostoru. Monumentalnost stećaka je jedini prepoznatljiv kvalitet u znanju klesara-kovača sa Pavlovca. Način obrade kamena i tehnika klesanja izvedeni su ujednačenim kvalitetima na svim stećcima. Vrsta kamena krečnjaka iz pomenutog kamenoloma na Križu vremenom je patinirala poprimajući karakterističnu sivu boju koja daje smireniji ton nekada svijetlijoj – bijeloj boji. Mnogi stećci su bili u fragmentima ili kao cjeline sa primjetnim oštećenjima koja su nastala prvenstveno upotrebom mehaničke sile: potkopavanjem prevrtanjem, pomjeranje i razaranjem kamenog tkiva stećaka, uslijed čega su stećci bili nagnuti, napukli i pukli, a dio stećaka je oštećen upotrebom eksploziva. Stećci su orijentirani po pravu zapad-istok, osim tri primjerka koji su postavljeni po pravcu sjever-jug. Utvrđena je jedna specifičnost koja se ogleda u činjenici da su preminuli sahranjivani u kamenim i drvenim sarkofazima. Od ukupno istraženih 25 grobova 24 preminule osobe su sahranjene u sarkofazima. Upotreba sarkofaga zabilježena je i na nekim drugim nekropolama u Bosni, ali se ne radi o velikom broju slučajeva. Ovaj princip sahranjivanja zabilježen je u raznim dijelovima kasnosrednjovjekovne Evrope. Upotreba sarkofaga povezana je sa vjerovanjem u uskrsnuće tijela i nastojanjem da se posmrtni ostaci što duže sačuvaju. Od nalaza u grobovima posebno se ističu staklo, luksuzna odjeća, pozlaćena srebrena kopča za pojas, novac dubrovačke provenijencije iz perioda druge polovine XIV i početka XV stoljeća, dugmad od upletenih snopova filigranske pozlaćene žice, te brokat. Analiza kostura sa ove nekropole ukazuje kako je riječ o autohtonom etničkom elementu s naglašenom robusnošću oba pola, koji odlikuje dinarski antropološki tip.
Uzimajući u obzir činjenicu da se ova nekropola nalazi na baštinskim posjedima istaknutog vlasteoskog roda Pavlovića raniji istraživači su iznijeli pretpostavku kako se upravo radi o njihovoj nekropoli. Još jedna specifičnost ove nekropole jeste masivnost stećaka. Na ovoj nekropoli se nalazio i najteži stećak uopšte za koji je procjenjena težina od 32 tone. Ispod njega u grobu je pronađena sahranjena preminula osoba u drvenom sarkofagu. Pojedini historičari su analogijom da se radi o nekropoli vlastele Pavlovića istakli potencijalu opciju kako bi upravo ovaj ogromni stećak mogao pripadati jednom od najistaknutijih predstavnika ovog roda knezu Pavlu Radinoviću. Određena pravilnost prilikom paralelnog postavljanja stećaka srodnih oblika upućuje na moguće rodbinske i vremenske veze između članova jedne veće srednjovjekovne rodovske zajednice.
Pavlovići su bosanski vlasteoski rod čiji su baštinski posjedi bili smješteni u istočnoj Bosni, držali su grad Borač, Praču, Višegrad, Olovo, a kasnije su pripadnici ovog roda ostvarili upravu i nad posjedima u Konavlima, Trebinju i Drijevima. Rodonačelnik Pavlović bio je Radin Jablanić. Tek sa njegovim sinom knezom Pavlom rod se uzdiže među najmoćnije u Bosni krajem 14. i početkom 15. stoljeća. Ubijen je u zavjeri nakon jednog sabora bosanske vlastele i kralja Ostoje na Parenoj Poljani kod Sutjeske augusta 1415. godine. Nakon njegove smrti tijelo mu je u Vrhbosnu prenio krstjanin Vlatko Tumurlić Naslijedila su ga braća Petar i Radoslav. Vojvoda Petar je ubijen od strane Osmanlija 1420. godine, te je upravu nad rodovskim posjedima od tog perioda preuzeo vojvoda Radoslav Pavlović. U narednim decenijama slovio je za jednu od najkontroverznijih ličnosti na bosanskoj političkoj sceni. Sa Dubrovčanima je tridesetih godina 15. stoljeća vodio višegodišnji Konavoski rat. Nakon smrti 1441. godine naslijedio ga je sin Ivaniš, a taj je period označio opadanje moći i uloge ovog roda.
Izvori i literatura:
- Bešlagić Šefik, Stećci. Kataloško-topografski pregled, Veselin Masleša, Sarajevo 1971, 177.
- Bešlagić Šefik, Stećci – kultura i umjetnost, Veselin Masleša, Sarajevo 1982, 40, 99.
- Bešlagić Šefik, Leksikon stećaka, Svjetlost, Sarajevo 2004, 49.
- Fekeža Lidija, „Pavlovac“, u: Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom III, ur. Borivoj Čović, Arheološka nalazišta regija 14-25, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1988, 54.
- Ivić Aleksa, „Radoslav Pavlović veliki vojvoda bosanski“, Istoriski glasnik, br. 3-4, Organ istoriskog društva NR Srbije, Beograd 1957, 60-80.
- Kovačević-Kojić Desanka, „Borač-središte zemlje Pavlovića“, u: Zemlja Pavlovića – Srednji vijek i period turske vladavine, (ur. Rajko Kuzmanović), ANURS, Naučni skupovi, knj. V, Odjeljenje društvenih nauka, knj. 7, Banja Luka-Srpsko Sarajevo 2003, 47-64.
- Lovrenović Dubravko, Stećci. Bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Rabic, Sarajevo 2009, 170-172.
- Maliković Dragi, „Pavlovići i Turci“, u: Zemlja Pavlovića – Srednji vijek i period turske vladavine, (ur. Rajko Kuzmanović), ANURS, Naučni skupovi, knj. V, Odjeljenje društvenih nauka, knj. 7, Banja Luka-Srpsko Sarajevo 2003, 171-202.
- Mikić Živko, „Dinaridi srednjovekovne nekropole Pavlovac kod Sarajeva“, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, Arheologija, sv. 37, Sarajevo 1982, 179-205.
- Mutapčić Snježanja, „Pavlovac (nekropola stećaka)“, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, Arheologija, sv. 37, Sarajevo 1982, 167-177.
- Radonić Jovan, „O knezu Pavlu Radenoviću-Priložak istoriji Bosne krajem XIV. i poč. XV veka“, Letopis Matice srpske, br. 211/1, Novi Sad 1902, 39-60.
- Tošić Đuro, „Vojvoda Petar Pavlović – Prilog istoriji Bosne početkom XV vijeka“, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2, Beograd 2001, 35-46.
- Žeravica Lidija, „Grobovi ispod stećaka na Pavlovcu kod Sarajeva“, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, Arheologija, sv. 37, Sarajevo 1982, 179-205.