Stećci – kameni nadgrobni spomenici srednjovjekovne Bosne

Stećci su srednjovjekovni bosanski kameni nadgrobni spomenici. Podizani su na teritoriju na kojem se u srednjem vijeku rasprostirala bosanska država. Danas se stećci nalaze na teritoriji država Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne Gore. Skupina stećaka na jednom mjestu naziva se nekropola. Stećci su podizani u vremenskom okviru od XIII do kraja XV stoljeća. Za ove spomenike tokom srednjeg vijeka egzistiralo je više naziva poput: bilig, kâm, zlamen, kuća, vječni dom. U kasnijim stoljećima nazivani su: stećci, mramorje, grčko groblje, kaursko groblje, vječni dom, divsko groblje, mašet. Podizani su u različitim oblicima, dijele se na ležeće i uspravne. Oblici su slijedeći: ploča, sanduk, sanduk sa postoljem, sljemenjak, sljemenjak sa postoljem, stub i krstača. Stećci u obliku nišana predstavljaju prijelaznu fazu iz stećaka u nišane i vezani su za period kraja XV i početka XVI stoljeća. Svi navedeni oblici podrazumijevaju još podvrsta.  Na manjem broju stećaka uklesani su različiti motivi i natpisi. Postoji više podjela motiva na stećcima, jedna od podjela dijeli ih na ornamente, figuralne predstave i ostale ukrasne znakove. Broj natpisa na stećcima prema posljednjim evidencijama iznosi preko 400. Natpisi su pisani slavenskim jezikom srednjovjekovnom bosanskom varijantom ćirilice. Pojedini natpisi sadrže i datum, koji je napisan slovima uobičajene brojčane vrijednosti, te je kod takvih slučajeva moguće precizno odrediti vrijeme postavljanja nadgrobnog spomenika.

Stećci se pojavljuju kao dio neprekinutog sepulkralnog kontinuiteta čiji korijeni sežu duboko u prahistorijsko doba. Tako postaje jasna i čvrsta veza stećaka sa lokalitetima starijih epoha – prahistorijskih naselja i kultnih mjesta, antičkih aglomeracija i grobalja, kasnoantičkih i ranosrednjovjekovnih crkava i utvrđenih gradova. Stećci kao nadgrobni spomenici srednjovjekovne epohe su imali tri glavne namjene: komemoraciju umrlog člana roda, iskazivanje potpune funkcije u izrazima službe ili u genealoškom toku, te pokušaj da se osigura stalni tok molitava u korist preminulog. Nije poznato je li stećak postavljan neposredno ili ubrzo iza sahrane umrlog, ili se čekalo da od sahrane protekne neko izvjesno vrijeme. Stećci su svojom dužinom u najvećem broju orijentirani po pravcu zapad-istok. Preminula osoba se uvijek, bez obzira na pol i uzrast polagala u raku u ležećem položaju, na leđa, tako da mu je glava bila na zapadnoj a noge na istočnoj strani. Glavna orijentacija je bila prividna sunčeva putanja, pri čemu se najviše gledalo na mjesto izlaska sunca. Ispod stećaka pokojnici su sahranjivani uz novac, nakit, oružje, odjeću, posuđe, te druge predmete iz srednjovjekovne ljudske svakodnevnice. Multidisciplinarna istraživanja su pokazala kako su stećci multikonfesionalni spomenici, podizali su ih pripadnici svih religija u srednjovjekovnoj bosanskoj državi. To uključuje katolike, pravoslavne i sljedbenike učenja Crkve bosanske. Vlasi na prostoru Bosne su također sahranjivani ispod stećaka. Ovi spomenici su predstavljali bosanski kulturološki fenomen koji je nadilazio religijsku percepciju obilježavanja mjesta sahranjivanja.

Pojava stećaka kao monumentalne grobne arhitekture u izravnoj je vezi sa naraslim ekonomskim potencijalima bosanskog feudalnog društva, odnosno sa željom pojedinaca da vanjskim znakon na grobu afirmiraju svoj ugled i svoju moć. Izrada i podizanje stećaka je bila složen proces i zahtijevala je velika financijska sredstva. Za izradu stećaka korišten je kamen koji se mogao naći u blizini nekropole, uglavnom je to bio krečnjak, birani su kompaktniji i kvalitetniji nalasci. Klesarski posao započinjao je u kamenolomu gdje su djelovali snažni i spretni radnici. Za prevoz stećaka od kamenoloma do nekropole korišteni su posebno napravljeni drveni plazovi, sa konjskim i volovskim zapregama, a kad je bio vrlo težak spomenik, pristupalo se i guranju preko hrastovih oblica. U natpisima na stećcima ponekad se spominju imenom klesari stećaka i pisari natpisa. Historičari koji su se bavili ovom problematikom ustanovili su opstojnost više klesarskih škola na prostoru bosanske države, poznate su one iz okoline Stoca, Trebinja, Bileća, Gacka, Nevesinja, Konjica, Kupresa, Duvna, Travnika, Ilijaša, Zvornika, Ludmera, Rogatice.

Nakon sloma srednjovjekovne Bosne i osmanskog osvajanja ovog prostora uloga, funkcija i značaj stećaka kod kasnijih generacija lokalnog stanovništva potpuno je zaboravljena. O stećcima je tokom prethodnih stoljeća kreiran veliki broj narodnih predaja i priča. Ove su narodne konstrukcije plod nepoznavanja elementarnih informacija o ovoj vrsti spomenika. Na UNESCO-vu listu svjetske baštine uvršteno je ukupno 28 nekropola stećaka. Smatra se da je danas sačuvano oko 60 hiljada stećaka na preko 3 hiljade nekropola ili lokaliteta. Smatra se kako je njihov broj bio dvostruko veći. 

Izvori i literatura:

• Bešlagić Šefik, Stećci – kultura i umjetnost, Veselin Masleša, Sarajevo 1982.
• Bešlagić Šefik, Stećci. Kataloško-topografski pregled, Veselin Masleša, Sarajevo 1971, 11-59.
• Bešlagić Šefik, „Oblici stećaka“, Radovi ANUBiH, god. 18, sv. 15, Sarajevo 1972, 173-213.
• Bešlagić Šefik, Leksikon stećaka, Svjetlost, Sarajevo 2004, 17-188.
• Lovrenović Dubravko, Stećci. Bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Rabic, Sarajevo 2009, 17-128.
• Marijanović Pero, „Postanak, klesanje i transport stećaka“, Hercegovina, br. 21, Mostar 2007, 93-112.
• Miletić Nada, Stećci, Jugoslavija-Spektar-Prva književna komuna, Beograd-Zagreb-Mostar 1982.
• Wenzel Marian, Ukrasni motivi na stećcima, Veselin Masleša, Sarajevo 1965.