Nekropola u Boljunima predstavlja jednu od najimpozantnijih nekropola stećaka u Bosni i Hercegovini. Tehnika izrade, očuvanost, ornamentacija, veliki broj natpisa svrstavaju ovu nekropolu među najvažnije za istraživanje historije, umjetnosti, pisma i jezika srednjovjekovne Bosne. Ova nekropola je proglašena spomenikom pod zaštitom Svjetske baštine UNESCO-a. Boljuni su zaseok mjesta Bjelojevići smještenog 15 kilometara jugozapadno od Stoca. U jednom ugovoru sačinjenom u Dubrovniku augusta 1487. godine spominju se Herak Bogunović, Vukac Milaković i Radič Bratuljević iz mjesta Boljuni. Kao što je to i inače slučaj u blizini ove nekropole nalaze se ostaci iz ranijeg perioda, ilirska gradina i tumuli. U blizini nekropole ranije se nalazio kamenolom odakle je vjerovatno korišten kamen za izradu stećaka. U ovom mjestu nalazi se nekropola sa 273 stećaka raznih oblika raspoređenih u dvije skupine u rastojanju od oko 400 metara. Sasvim je izvesno kako je broj stećaka u ranijim vremenima bio prilično veći. Ukupno se na nekropoli nalazi 78 ploča, 177 sanduka, 14 sljemenjaka, te 4 krstače sa pločom. Svi stećci orijentirani su po liniji zapad-istok, te su uočljivi redovi grobova i nadgrobnih spomenika po liniji sjever-jug. Ornamentisana su ukupno 92 spomenika, od čega ponajviše sljemenjaka, ploča i sanduka. Prema ovim statističkim podacima ova nekropola pripada natprosječno ukrašenim nekropolama. Najznačajniji motivi na stećcima ove nekropole su povijena linija sa trolistima, štit s mačem, različite varijante rozeti, plastične vrpce, bordure raznih tipova, križevi, polumjeseci, figuralne predstave ljudskih i životinjskih figura, scene lova, kola fantastičnih životinja, te figure lavova.
Stećci na ovoj nekropoli pokazuju veliki stupanj sličnosti sa stećcima istočne Hercegovine poput nekropola na Radimlji ili Opličićima. Nekropola je okvirno datirana u širi vremenski period između sredine XIV i početka XVI stoljeća. Pod stećcima u Boljunima sahranjivano je vlaško stanovništvo koje se primarno bavilo uzgojem stoke, kao i njihovi susjedi koji su ljeti izvodili stoku na planinske ispaše. Trgovanje sa stočnim proizvodima i učešće u prevozu roba karavanima stanovnicima ovih krajeva je omogućavalo veći životni standard što se odrazilo i na podizanje ovih skupih nadgrobnih spomenika. Vlasi iz ovog kraja su u hijerarhijskom smislu priznavali seniorat vlastelinskih rodova Pavlovića i Kosača, a nakon pada bosanske države ukomponovani su u osmanski vojni sistem.
Na ovim stećcima nalazi se natprosječno veći broj natpisa. Ukupno je na očuvanim stećcima zabilježeno 20 natpisa, te je ova nekropola prema ovom parametru na prvom mjestu. Od poznatih ličnosti u epitafima na ovim stećcima se spominje Tarah Boljunović. Njegov sin Miliša Tarahovića se spominje kao katunar katuna Boluni u dubrovačkim dokumentima 1477. godine. Zanimljivo je da se u jednom epitafu navodi kako je tu sahranjena osoba sa imenom Vlatko Vuković koga su pojedini istraživači poistovijetili sa vojvodom Vlatkom Vukovićem Kosačom. Ova teza nije održiva. Još se spominju Radosav Heraković, Ljubica Vlatkovica, Jerina Vukocamić, Jerina Ivkova, Petar Vukčić, Radič Vladisalić, Radiča brat, Vlađ Vladisalić, Radič Vučić, Stana Đurenovica. U natpisima se spominje i nekoliko kovača odnosno majstora koji su izradili stećke poput Grubača, Milića, Dragiše, Zelije, te dijaka koji su bili zaduženi za rad na epitafima poput Semorada, Radoja i Vuka. Od ovih majstora posebno se ističe Grubač. Radi se o istaknutoj majstorskoj ličnosti koja je djelovala u Boljunima, te i na drugim nekropolama poput Opličića i Nekuka. Grubač se specijalizirao za visoke sanduke koje je ukrašavao pretežno ljudskim i životinjskim figurama, te drugim ornamentima i motivima. Razdoblje njegovog najaktivnijeg angažmana je period od 1430-1470. godine. Prema sadržaju jednog epitafa sa stećka na nekropoli u Boljunima, smatra se da je upravo tu i sahranjen Grubač. Također se ističe i dijak Semorad, vrsni klesar epitafa. Gotovo svi natpisi na ovoj nekropoli su njegovo djelo ili djelo njegovih učenika. Djelovao je po svemu sudeći u drugoj polovini XV stoljeća.
Izvori i literatura:
- Bešlagić Šefik, Stećci – kultura i umjetnost, Veselin Masleša, Sarajevo 1982, 164-165, 184, 196, 212-214, 234-235, 260-261, 316-317, 320-322, 461-463.
- Bešlagić Šefik, Stećci. Kataloško-topografski pregled, Veselin Masleša, Sarajevo 1971, 374-375.
- Bešlagić Šefik, „Uređenje nekropole stećaka u Boljunima“, Naše starine, br, VI, Sarajevo 1959, 135-142.
- Bešlagić Šefik, „Boljuni“, Starinar, br. XII, Arheološki institut SANU, Beograd 1961, 175-205.
- Bešlagić Šefik, „Naknadna zapažanja na nekropoli stećaka u Boljunima“, Starinar, br. sv. XXII, Beograd 1971, 177-179.
- Kurtović Esad, Izvori za historiju srednjovjekovne Bosne I/1 (Ispisi iz knjiga zaduženja Državnog arhiva u Dubrovniku 1365-1521), ANUBiH, Građa knj. XXXI, Centar za balkanološka ispitivanja knj. 2, Sarajevo 2017, 499.
- Lovrenović Dubravko, Stećci. Bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Rabic, Sarajevo 2009, 177-178.
- Miletić Nada, „Boljuni“, u: Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom III, ur. Borivoj Čović, Arheološka nalazišta regija 14-25, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1988, 169
- Palameta Miroslav, Raguž Miro, Šutalo Marinko, Tajna Boljuni – The Mystery of Boljuni, Smart Mostar, Stolac 2012.
- Vego Marko, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, knj. II, Izdanje Zemaljskog muzeja, Sarajevo 1964, 18-30.