Druga polovina XIII stoljeća predstavlja doba mira i izvorne šutnje u poznavanju vjerskih odnosa Bosne i Rimske kurije. Upravo se u ovom periodu odvijala početna faza novog oblika institucionalnog vjerskog života u bosanskoj državi. Izrastanje vjerske organizacije, istog imena kao i ranije biskupija, Crkve bosanske obavijeno je velom misterije. Iako se kroz pisma rimskih papa iz prve polovine XIII stoljeća učestalo spominjala stanje u Bosni i preduzete aktivnosti, u krajnjoj liniji ostala je nepoznata institucionalna vjerska slika na prostoru bosanske države. Proces očigledno započet još ranije, dislokacijom biskupije poprima definitivniji karakter. Od sredine XIII stoljeća dolazi do sjedinjavanja više elemenata od kojih su najznačajniji bili infrastruktura bosanske biskupije, monaška skupina već decenijama optuživana za heretička učenja i domaće (narodno) bogoslužje prihvatljivo tamošnjem stanovništvu. Na ovaj način je skupina koja je od Rimske crkve okarakterisana kao heretička ispunila ono mjesto koje je ranije zauzimala bosanska katolička biskupija. Spajanje organizacionog okvira i imena nekadašnje bosanske biskupije sa drugačijom formom učenja i ustrojstva označava početak samostalne egzistencije Bosanske crkve. Prvi spomen ove crkvene organizacije i njene hijerarhije zasvjedočen je u povelji bosanskog bana Stjepana II Kotromanića (1322-1353) okvirno datiranoj 1326-1329. godine.
Ova povelja kojom bosanski ban daje posjede knezu Vukoslavu Hrvatiniću sačinjena u hiži gosta Radoslava izdata je pred djedom Radoslavom, gostom Radoslavom te starcima Radomirom, Žunborom i Vučkom i pred svom Crkvom i pred svom Bosnom. Konkretan spomen Crkve bosanske zabilježen je u povelji bana Stjepana II datiranoj 1329/1330. godine kojom daruje posjede knezu Grguru Stjepaniću, a uloga Crkve bosanske u ovom prvom spomenu bila je garanta poštovanja donesene odluke, te arbitra u potencijalnom nepoštivanju obećanog. Sasvim je izvjesno kako je sedam decenija nakon prijelomnog vjerskog događaja Crkva bosanska predstavljala već tada sasvim jasno formiranu crkvenu strukturu – alternativu dislociranom bosanskom kaptolu i katoličkoj biskupiji koji su se nalazili izvan Bosne. Hijerarhija redovnika Crkve bosanske podrazumijevala je djeda ili episkupa – koji je bio na čelu ove crkvene organizacije, te strojnike – koji su se dijelili na viši stupanj goste i niži starce.
U narednim stoljećima Crkva bosanska je predstavljala najsnažniju vjersku organizaciju na prostoru bosanske države, a njen institucionalni nestanak sa historijske pozornice gotovo je hronološki paralelan slomu države sredinom XV stoljeća.
Izvori i literatura:
- Ćirković Sima, „Bosanska crkva u bosanskoj državi“, u: Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine I: Društvo i privreda srednjovjekovne bosanske države, ur. Enver Redžić, (Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1987, 205-206, 211-212.
- Ćošković Pejo, „Ustrojstvo Crkve bosanske“, u: Zbornik radova sa znanstvenog skupa u povodu 500. obljetnice smrti fra Anđela Zvizdovića, ur. Marko Karamatić, Franjevačka teologija Sarajevo-Franjevački samostan Fojnica, Sarajevo-Fojnica 2000, 61-83.
- Ćošković Pejo, Crkva bosanska u XV. stoljeću, Institut za istoriju, Sarajevo 2005, 275-442.
- Džaja Srećko M.i Lovrenović Dubravko, „Crkva bosanska (Ni bogumilska, ni dualistička, nego šizmatička i državna crkva)“, Jukić, br. 38-39/2008-2009, Sarajevo 2009, 242, 245-246.
- Fine John V.A, Bosanska crkva: Novo tumačenje, Bosanski kulturni centar, Sarajevo 2005, 159-160, 184-186.
- Lovrenović Dubravko, „Krist i donator: Kotromanići između vjere rimske i vjere bosanske – I. (Konfesionalne posljedice jednog lokalnog crkvenog raskola)“, u: Fenomen „krstjani“ u srednjovjekovnoj Bosni i Humu, 195-196.
- Mrgić-Radojčić Jelena, „Povelja bana Stjepana II Kotromanića velikom knezu Grguru Stjepaniću“, Stari srpski arhiv, knj. 3, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci, Beograd-Banja Luka 2004, 20.
- Mrgić Jelena, „Povelja bana Stjepana II Kotromanića kojom knezu Vukoslavu Hrvatiniću daje svoju „vjeru gospodsku“, Stari srpski arhiv, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci, knj. 7, Beograd-Banja Luka 2008, 52-53.
- Thallóczy Lajos, „Istraživanja o postanku bosanske banovine sa naročitim obzirom na povelje körmendskog arkiva“, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, br. 18/4, Sarajevo 1906, 404-405.