Smrću kralja Stjepana Dabiše 8. septembra 1395. godine ostalo je otvoreno pitanje naslijeđa bosanskog prijestolja. Prema odlukama Đakovačkog ugovora sklopljenog jula 1394. godine, nakon Dabišine smrti, ukoliko bi umro bez muških potomaka, bosansko prijestolje trebao je naslijediti ugarski kralj Sigismund Luskemburški koji je ranijih godina vodio aktivnu kampanju za osvajanje bosanskog teritorija te isticao svoje pravo na bosansku krunu. Pred bosanskom vlastelom se postavilo pitanje izbora novog kralja u liku Sigismunda ili istrajavanja na državnoj i crkvenoj koncepciji koje su Ugarskoj služile kao ideološko pokriće za pokretanje vojnih akcija i isticanje pretenzija na bosansku krunu. Sigismund se spremao za polazak u Bosnu neposredno nakon smrti kralja Dabiše, ali su mu se ispriječili bitni poslovi u njegovoj državi. Među bosanskom vlastelom bila su dva tabora, jedan koji se zalagao za izvršenje obaveza prema ugarskom kralju i drugi koji je smatrao da na kraljevsku poziciju trebaju imenovati nekog od članova dinastije Kotromanića. Bosanska vlastela u pobliže nepoznatim okolnostima je ipak na kraljevsku poziciju imenovala je Dabišinu udovicu kraljicu Jelenu već krajem 1395. godine. Jelena nije imala nikakva prava da bude izabrana na ovu poziciju. Ovim izborom su zaobiđeni brojni istaknuti kandidati iz roda Kotromanića, uključujući i Tvrtka sina kralja Tvrtka I. Jelenina vladavina u historiografiji opravdano je okarakterisana kao doba interregnuma, odnosno njen izbor u tadašnjim vanjskopolitičkim okolnostima predstavljao je srednje rješenje. Radilo se o kompromisu. Iako nije ispoštovana odrednica Đakovačkog ugovora, na bosanski tron nije stupio niti novi vladar iz dinastije Kotromanića. Jelenin izbor za vladarku Bosne samo je legalizovao njenu već postojeću ulogu kraljice, a kao kraljica i udovica kralja Dabiše, mogla je da produži vladavinu u njegovo ime. Ostaje nepoznato na koji način je ovaj prijelomni trenutak regulisan sa ugarskim kraljem Sigismundom. Jelena je bila prva i posljednja žena na vladarskoj poziciji u srednjovjekovnoj bosanskoj državi.
Uslijed nedostatka izvora Jelenino porijeklo ostalo je narazjašnjeno. Moguće je opravdano pretpostaviti da je bila ličnost iz visokog vlastelinskog staleža, vjerovatno kćerka nekog od uglednijih vlastelina tog doba. Niti vrijeme njenog rođenja nije poznato. Izvorni materijal o Jeleni se može podijeliti u tri grupe: prvobitno se pojavljuje kao supruga bosanskog kralja Dabiše od početka 1392. godine, zatim se pojavljuje kao vladarka, a sačuvani su i podaci o njoj iz početka vladavine novog kralja Stjepana Ostoje. Sačuvano je sedam dokumenata koje je izdala kao vladarka, pet originalnih akata, te dva dokumenta u prijepisu. Jelena se prvi put u izvorima spominje u odluci dubrovačkog vijeća od 12. januara 1392. godine kada su dubrovački vijećnici raspravljali o slanju poslanstva kralju Dabiši i njegovoj kraljici. O Jeleninom uticaju svjedoče i dubrovačke molbe upućene njoj radi posredovanja oko pojedinih poslova.
Jelena je po svemu sudeći zvanično proglašena za bosansku vladarku prije 22. decembra 1395. godine. Od Ostojine smrti imala je podršku Radivojevića i Nikolića, a sudeći po njenom izboru za kraljicu morala je imati podršku i najistaknutijih vlastelina tog doba vojvode Hrvoja Vukčića Hrvatinića, vojvodu Sandalja Hranića, te kneza Pavla Radinovića. Jelenin izbor na bosansko prijestolje nastojali su iskoristiti krupniji i moćniji bosanski vlastelini kako bi ostvarili dodatne pogodnosti i veću samostalnosti nad svojim posjedima koje su uživali kao baštinske posjede dodijeljene od bosanskih banova i kraljeva. Taj proces je započeo upravo devesetih godina 14. stoljeća, tekao je jako sporo i sve do kraja egzistiranja bosanske države nije doživio terminalnu fazu. Tako je knez Pavle Radinović marta 1397. godine izdao povelju Dubrovčanima o slobodi trgovine po njegovom posjedu. Iako je prisvojio na sebe prava krune Radinović nije ovim činom iskazao pretenzije za samostalnošću, nego je potvrda o slobodi trgovanja bila rezultat dodijeljivanja građanstva ovom vlastelinu od strane dubrovačkih vlasti.
Tokom svoje vladavine Jelene je nastavila, kao i njen muž kralj Dabiša, da održava dobre odnose sa Dubrovnikom. Dolaskom na prijestolje Jelena nije izdala novu povelju Dubrovčanima o slobodi trgovine i ostalim privilegijama, kako je to bio običaj kod stupanja na vlast novog bana ili kralja, ona se pozivala na povelju svog prethodnika i muža kralja Dabiše koju je i sama potpisala. Dubrovčani su je priznali kao legitimnu vladarku i isplaćivali joj dohotke koji su pripadali bosanskoj kruni u ranijem periodu. Radilo se o mogorišu, svetodmitarskom i stonskom dohotku. Tokom Jelenine vladavine sačuvano je više diplomatskih intervencija dubrovačkih vlasti.
Za vrijeme Jelenine vladavine Osmanlije su nastavili pojačavati pritisak na sve zemlje jugoistočne Evrope. Tako je bilo i sa Bosnom. Pobjedom kod Nikopolja i zaposjedanjem teritorija srpskog vlastelina Vuka Brankovića osmanskim akindžijama je bio otvoren put prema Bosni. U ovom periodu je zabilježeno više slučajeva u kojima bosanski vlastelini, zajedno sa svojim porodicama, na traženje dobijaju dozvole od Dubrovčana da se sklone na njihov teritorij zbog opasnosti od osmanskih napada. Do jednog od najvećih napada došlo je januara 1398. godine kada su na čelu osmanske vojske bili sinovi sultana Bajazita I. Ovu vojsku u Bosnu je doveo srpski vlastelin knez Stefan Lazarević u svojstvu osmanskog vazala. Ova osmanska akcija, zbog surove i jake zime nije ostvarila značajnijeg uspjeha protiv bosanske vojske.
U proljeće 1398. godine u Bosni je došlo do promjene političkih odnosa između kraljice Jelene te vlastelina. Sredinom marta u Dubrovniku su raspolagali sa informacijama o neslozi i razdoru u Bosni. Očigledno je ponovo došlo do polarizacije između vlastele od koji su jedni bili za kraljicu Jelenu, a drugi protiv njene vladavine. Radilo se taktičkim potezima koji su imali za cilj obezbjeđivanje što većih ekonomskih privilegija i elemenata samostalnosti kod nekih vlastelina. Svakako da je i vanjski faktor, u kojem je ugarski kralj Sigismund imao ključnu ulogu, uticao na promjene u odnosima. Poput Jeleninog izbora za bosansku vladarku, kada nisu sačuvani dokumenti koji bi ponudili pojedinosti i detalje, takav je slučaj i sa krajem Jelenine vladavine. Zadnji datirani dokument u kojem se Jelena pojavljuje kao kraljica jeste pismo od 9. marta 1398. godine na osnovu kojeg je njen predstavnik Tvrtko Vučetić podigao 3. aprila stonski dohodak u Dubrovnika. Razriješnica ovog čina registrovana je u Dubrovniku 25. maja, u kojoj se također navodi Jelena. Sasvim je izvjesno kako je Jelena i u tim trenucima bila i dalje na vlasti. Samo dvije sedmice kasnije, 10. juna u jednom dokumentu Dubrovčani navode kao vladara kralja Stjepana Ostoju. Između ova dva datuma je svakako održan sabor bosanske vlastele na kojem je donesena odluka o smjeni na bosanskom prijestolju. Razloge za ovaj postupak treba tražiti u stavu vlastele koja očigledno u Jeleni nije vidjela dugoročno riješenje, nego je bosanski prijesto morao preuzeti istaknuti član roda Kotromanića. Kasniji događaji su pokazali da ni to ne mora nužno biti glavni razlog, nego da ipak na prvo mjesto treba staviti konstelaciju odnosa moći unutar države i vanjskopolitičke faktore. Zaokret u bosanskoj politici, zaobilaženje odredaba Đakovačkog ugovora, doveo je do usmjerenja najmoćnijih političkih faktora u Bosni prema napuljskom kralju Ladislavu i približavanju Osmanlijama, što je Bosnu uvelo u višegodišnje teške sukobe sa Ugrima.
Hronološki posljednji podatak o Jeleni sačuvan je u dubrovačkom pismu od 18. marta 1399. godine koje je upućeno njoj. U ovom pismu navedena je sa imenom Gruba, a pod ovim imenom zabilježena je i u natpisu Vignja Miloševića. Prema sačuvanim podacima Jelena je iz braka sa Dabišom imala kćerku Stanu, dok je poznata i Stanina kćer Vladika koja je bila udata za Đurđa Radivojevića.
Izvori i literatura:
- Neobjavljeni izvori: Državni arhiv u Dubrovniku: Reformationes sv. 29-31.
- Čremošnik Gregor, „Bosanska kraljica Gruba“, Godišnjak Istorijskog društva BiH, br. IV, Sarajevo 1952, 147-163.
- Ćirković Sima, Istorija srednjovekovne bosanske države, Srpska književna zadruga, Beograd 1964, 174-185.
- Ćirković Sima, „O Đakovačkom ugovoru“, Istorijski glasnik, br. 1-4, Istorijski institut, Beograd 1962, 3-10.
- Ćorović Vladimir, Historija Bosne, Srpska kraljevska akademija, Beograd 1940, 351-364.
- Dinić Mihailo, Državni sabor srednjevekovne Bosne, Srpska kraljevska akademija, Beograd 1955, 284-286.
- Dinić Mihailo, „Dubrovački tributi (mogoriš, svetodmitarski i konavoski dohodak, provižun braće Vlatkovića)“, Glas Srpske kraljevske akademije, br. CLXVIII, Beograd 1935, 216-222, 291.
- Filipović Emir O., Bosansko kraljevstvo i Osmansko carstvo (1386-1463), Orijentalni institut Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2019, 148-178.
- Fostikov Aleksandra, „Povelja kraljice Jelene Dubrovčanima o ukidanju carina u Maslinama i Slanom 1397, maj 16.“, Stari srpski arhiv, knj. 5, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci-Filozofski fakultet u Istočnom Sarajevu-Istorijski institut u Banjoj Luci 2006, 173-186.
- Fostikov Aleksandra, „Pismo dubrovačkog kneza i opštine bosanskoj kraljici Jeleni Grubi 1395, decembar 27“, Stari srpski arhiv, knj. 4, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci-Filozofski fakultet u Istočnom Sarajevu-Istorijski institut u Banjoj Luci 2005, 193-200.
- Fostikov Aleksandra, „Pismo bosanske kraljice Jelene Grube knezu i opštini dubrovačkoj i njihov odgovor“, Stari srpski arhiv, knj. 3, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci-Filozofski fakultet u Istočnom Sarajevu-Istorijski institut u Banjoj Luci 2004, 125-140.
- Fostikov Aleksandra, „Pismo dubrovačkog kneza i opštine velikom vojvodi Hrvoju Vukčiću Hrvatiniću, Stari srpski arhiv, knj. 2, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci-Filozofski fakultet u Istočnom Sarajevu-Istorijski institut u Banjoj Luci 2003, 185-192.
- Fostikov Aleksandra, „Četiri pisma kraljice Jelene dubrovačkoj opštini o bosanskim dohocima 1397, maj 22; 1397, novembar 15; 1398, mart 9; 1398, posle 3 aprila, pre 20/25. maja.“, Stari srpski arhiv, knj. 5, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci-Filozofski fakultet u Istočnom Sarajevu-Istorijski institut u Banjoj Luci 2006, 187-205.
- Fostikov Aleksandra, „Akt bosanske kraljice Jelene Grube o razrešenju računa protovestijara Žore Bokšića 1398, januar 18.“, Stari srpski arhiv, knj. 4, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci-Filozofski fakultet u Istočnom Sarajevu-Istorijski institut u Banjoj Luci 2005, 201-207.
- Fostikov Aleksandra, „Jelena Gruba, bosanska kraljica. Bosna krajem 14. veka (1395-1399)“, Braničevski glasnik, br. 3-4, Požarevac 2006, 29-50.
- Gecić Milena, „Prilog bosanskoj istoriji (1397-1399)“, Istorijski glasnik, br. 1-2, Istorijski institut, Beograd 1953, 55-63.
- Kurtović Esad, Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hranić Kosača, Institut za istoriju Sarajevo, Sarajevo 2009, 82-95.
- Lonza Nella, Odluke dubrovačkih vijeća 1395-1397, HAZU Zavod za povijesne znanosi u Dubrovniku, Zagreb-Dubrovnik 2011, 107.
- Lonza Nella-Šundrica Zdravko, Odluke dubrovačkih vijeća 1390-1392, HAZU Zavod za povijesna znanosti u Dubrovniku, Posebna izdanja, Serija: Monumenta historica Ragusina, knj. 6, Zagreb-Dubrovnik 2006, 284-285, 296-298, 351-353.
- Lovrenović Dubravko, Na klizištu povijesti (Sveta kruna ugarska i Sveta kruna bosanska) 1387-1463, Synopsis, Zagreb-Sarajevo 2006, 73-92.
- Miklosich Franz, Monumenta serbica spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragusii, Vindobonae 1858, 220-222, 229-230.
- Novaković Stojan, Zakonski spomenici srpskih država srednjega veka, Beograd 1912, 212-213.
- Perojević Marko, „Jelena Gruba“, u: Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do godine 1463., HKD Napredak, Sarajevo 1942, 363-373.
- Pucić Medo, Spomenici srpski od 1395.-1423 to est pisma pisana od Republike dubrovačke Kraljevima, Despotima, Voivodama i Knezovima Srbskiem, Bosanskiem i Primorskiem I, Beograd 1858, Primedbe br. 6.
- Pucić Medo, Spomenici srpski, Spomenik Srpske kraljevske akademije 11, Beograd 1862, 103.
- Radonić Jovan, O knezu Pavlu Radenoviću, Priložak istoriji Bosne krajem XIV. i početkom XV. veka, Štamparija Srpske knjižare braće M. Popovića, Novi Sad 1901, 45-52.
- Rudić Srđan, „Povelja kralja Stefana Dabiše kćerci Stani“, Stari srpski arhiv, knj. 4, Filozofski fakultet u Beogradu-Filozofski fakultet u Banjoj Luci-Filozofski fakultet u Istočnom Sarajevu-Istorijski institut u Banjoj Luci 2005, 173-192.
- Smičiklas Tadija, Codex diplomaticus regni Croatie, Dalmatiae et Slavoniae, Volumen XVIII, Diplomata annorum 1395-1399 continens, sv. XVIII, Zagreb 1990, 60, 72-73.
- Stojanović Ljubomir, Stare srpske povelje i pisma, knj. 1, dio I, Zbornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, Spomenici na srpskom jeziku, knjiga XXIV, Srpska akademija nauka, Beograd-Sremski Karlovci 1929, 172-175, 177, 179, 239-240.
- Stojanović Ljubomir, Stare srpske povelje i pisma, knj. 1, dio II, Zbornik za istoriju, jezik i književnost srpskog naroda, Spomenici na srpskom jeziku, knjiga XXIV, Srpska akademija nauka, Beograd-Sremski Karlovci 1934, 479, 496.
- Šišić Ferdo, Vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić i njegovo doba, Matica Hrvatska, Zagreb 1902, 100-130.
- Šunjić Marko, Bosna i Venecija (odnosi u XIV. i XV. st.), HKP Napredak, Sarajevo 1996, 81-92.